STOP Vjetroturbinama - JADRAN BUDVA

Portal Jadran Budva ekskluzivno donosi integralno pismo upućeno Ministarstvu urbanizma, prostornog planiranja i državne imovine Crne Gore, kao i Komisiji za izradu Prostornog plana Crne Gore do 2040. U pismu, koje potpisuje više predstavnika mjesnih zajednica i stručnjaka iz različitih oblasti, izražava se oštar prigovor na planirano pozicioniranje vjetroelektrane na području Brajića, Paštrovske gore i Crmnice. Izneseni su argumenti protiv izgradnje vjetroelektrane u blizini kulturnih, turističkih i poljoprivrednih zona koje bi, prema tvrdnjama potpisnika, trpjele negativne posljedice od ovakvog projekta.

“Poštovani,

Obraćamo vam se sa zahtjevom/molbom da iz nacrta Prostornog plana Crne Gore do 2040 uklonite projekat vjetroelektrane sa područja Brajića i Paštrovske gore (pod nazivom „Vjetroelektrana Brajići“, u daljem tekstu „VE Brajići“), koji obuhvata granično područje Opština Bar i Budva, odnosno da ga preselite na drugo mjesto gdje se ne ugrožava turizam, ruralni turizam, ambijentalne cjeline starih sela, poljoprivredna gazdinstva, kulturni i prirodni pejzaži, kulturna dobra, crkve, manastiri, vinogradi, životna sredina u selima, šume, izvorišta, stari putevi, hajking staze, i tako dalje.

Prije svega želimo da istaknemo da nismo protiv zelene energije koja treba da bude ključan energetski faktor u bližoj ili daljoj budućnosti ali smatramo da bi izgradnja takvog projekta na lokalitetu Brajići-Paštrovska gora, negativno uticala na turističke, kulturne i poljoprivredne potencijale ovog područja, koje je izrazito bogato prirodnom i kulturnom baštinom, na kulturni pejzaž Svetog Stefana i Miločera, kao i na kvalitet životne sredine u obližnjim selima: Brajići, Stojanovići, Uglješići, Kuljače, Dapkovići, Vojnići, Mikovići, Marojevići, Slanjina, Andričići, Podbabac, Mrtvica, Berišino selo, Rustovo, Ograđenica, Vrijesno, Đenaši, Česminovo (Opština Budva), kao i Utrg, Tomići, Podgor, Ovtočići, Gornje Brčele, Donje Brčele, Brijege, Bukovik, Mačuge i Gluhi do (Opština Bar).

Dozvolite nam da vam obrazložimo naš zahtjev posmatrano iz više uglova:

1. Negativan uticaj na turizam. Prije svega, nauka je potvrdila da vjetroelektrane imaju negativan uticaj na turizam, te brojni naučni radovi objavljeni u renomiranim, tzv. peer-reviewed, naučnim časopisima ukazuju na ovo (Applied energy, Land use policy, Energy policy, Tourism management, Land, i brojni drugi). Na primjer, neki od takvih radova koji ukazuju na negatvni uticaj vjetro-turbina na turizam su sledeći:

Broekel, T., Alfken, C. (2015) “Gone with the wind? The impact of wind turbines on tourism demand”, Energy Policy, vol. 86, pp. 506-519

Gorm Kipperberg, Yuko Onozaka, Linh Thi Bui, Marthe Lohaugen, Greta Refsdal, Sandra Sæland (2019) “The impact of wind turbines on local recreation: Evidence from two travel cost method – contingent behavior studies”, Journal of Outdoor Recreation and Tourism, vol. 25, pp. 66-75

Sæþórsdóttir, Anna Dóra , Wendt, Margaret, (2021) “Wealth of Wind and Visitors: Tourist Industry Attitudes towards Wind Energy Development in Iceland”, Land, 10(7):693 DOI:10.3390/land10070693

Vanja Westerberg , Jette Bredahl Jacobsen , Robert Lifran (2013) “The case for offshore wind farms, artificial reefs and sustainable tourism in the French Mediterranean”, Tourism management, vol. 34, 172-183 doi.org/10.1016/j.tourman.2012.04.008

Droes, Martin, Koster, Hans (2021) “Wind Turbines, Solar farms, and House Prices”, Energy Policy, Vol. 155

Rizzo, A. (2017) “Managing the energy transition in a tourism-driven economy: The case of Malta”, Sustainable Cities and Society, vol. 33, pp. 126-133

Ladenburg Jakob, Dahlgaard (2012) “Attitudes, threshold levels and cumulative effects of the daily wind-turbine encounters”, Applied energy, vol. 98, pp 40-46 i brojni drugi.

Nauka se ozbiljno bavi ovim problemom, pa se u brojnim studijama predlaže da se vjetroelektrane grade na mjestima koja su daleko od atraktivnih turističkih pejzaža, lokacija i tome slično. Kod nas je Sveti Stefan na svega 4km vazdušne linije udaljen od planirane vjetroelektrane Brajići. U tom kontekstu, lokalitete Sveti Stefan i Miločer su posjetili nedavno eksperti renomirane organizacije Evropa Nostra iz Brisela i Instituta Evropske investicione banke iz Luksemburga i ocijenili, između ostalog, da bi projekat VE Brajići ugrozio kulturni pejzaž Svetog Stefana i Miločera. Može li Sveti Stefan biti elitan i reprezent crnogorskog turizma ako se na 3-4 km od njega nalazi vjetropark sa turbinama visočijim od 180 metara (sa elipsom)? Naravno da ne može. Toga su svjesni bili i Dubrovčani pa nisu dozvolili da se blizu Dubrovnika gradi vjetropark, već je najbliži sagradjen u Ponikvama u tranzitnoj zoni blizu Pelješkog mosta. Nigdje blizu atraktivnih turističkih destinacija nema vjetroelektrana. Nema ih na hrvatskim ostrvima a njima je energija prijeko potrebna jer žive na ostrvu. Vjetroelektrana nema na Ibici, Majorci, Nici, Portofinu, Rovinju, niti na Mikonosu ili Sardiniji, dok knjaževina Monako kupuje vjetroparkove po Francuskoj za svoje potrebe jer ih ne želi na svojoj teritoriji (https://www.evwind.es/2020/10/18/monaco-energies-renouvelables-mer-has-just-bought-three-wind-farms-projects-in-france/77766).

1.a. Negativan uticaj na zdravlje – posredno i na turizam. Negativan uticaj na zdravlje ljudi još uvjek nije naučno čvrsto dokazan ali je za sada dokazano postojanje tzv. “wind turbine syndrome” (WTS) tj. sindroma vjetro-turbina koji se vezuje za nesanicu, loše raspoloženje, frustraciju ili ljutnju (annoyance). Prvo se mislilo da su simptomi koji se javljaju kod ljudi umišljeni (intuitive symptoms) ali se u više slučajeva zaista ispostavilo da postoji veza izmedju infrazvuka (infrasound) kojeg emituju vjetro-turbine i raznih simptoma, poput nesanice i lošeg raspoloženja. U krajnjem slučaju, postoji široki konsenzus u nauci o tome da je postojanje wind-turbine syndrome (WTS) koji stvara loše raspoloženje (annoyance), frustracije i nesanicu kod ljudi – nesporno. Shodno tome, ovaj sindrom stvara dodatni negativan uticaj na turizam, naročito na ruralni turizam u ovom području, jer turisti dolaze u našu zemlju da odmaraju i da se opuštaju a ne da budu izloženi infrazvuku od vjetro-turbina koji u najmanju ruku prouzrokuje annoyance (ljutnju, nervozu), frustracije i nesanicu, jer ljudi putuju da se opuste a ne da budu nervozni I da ne spavaju. Neki od naučnih radova koji ukazuju na uticaj vjeroelektrana na zdravlje, kao na “wind-turbine” sindrom su sledeći:

Anu W. Turunen, Pekka Tiittanen , Tarja Yli-Tuomi , Pekka Taimisto , Timo Lanki (2021) “Symptoms intuitively associated with wind turbine infrasound”, Environmental research, Vol.192, January

Walker, Chad; Baxter, Jamie; Ouellette, Danielle (2015) “Adding insult to injury: The development of psychosocial stress in Ontario wind turbine communities”, Social Science & Medicine, Vol. 133, pp. 358-365

Turunen AW, Tiittanen P, Yli-Tuomi T, Taimisto P, Lanki T.Environ (2021) “Self-reported health in the vicinity of five wind power production areas in Finland.” Jun;151:106419. doi: 10.1016/j.envint.2021.106419. Epub 2021 Mar 8.PMID: 33706126

Donata Kurpas, Bozena Mroczek, Beata Karakiewicz, Krzysztof Kassolik, Waldemar Andrzejewski (2013) “Health impact of wind farms”, Annals of Agricultural and Environmental Medicine, Vol 20, No 3, 595–605

Knopper L.D., Ollson C.A. (2011) “Health effects and wind turbines: a review of the literature Environmental Health” Sep 14;10:78. doi: 10.1186/1476-069X-10-78.PMID: 21914211

Freiberg A., Schefter C., Girbig M., Murta V.C., Seidler A. (2019) “Health effects of wind turbines on humans in residential settings: Results of a scoping review”, Environmental Research, Feb;169:446-463. doi: 10.1016/j.envres.2018.11.032.

Crichton F., Dodd G., Schmid G., Gamble G., Petrie K.J. (2014) “Can expectations produce symptoms from infrasound associated with wind turbines?”, Health Psychology Apr;33(4):360-4. doi: 10.1037/a0031760

Marshall N.S., Cho G., Toelle B.G., Tonin R., Bartlett D.J., D’Rozario A.L., Evans C.A., Cowie C.T., Janev O., Whitfeld C.R., Glozier N., Walker B.E., Killick R., Welgampola M.S., Phillips C.L., Marks G.B., Grunstein R.R. (2023) “The Health Effects of 72 Hours of Simulated Wind Turbine Infrasound: A Double-Blind Randomized Crossover Study in Noise-Sensitive, Healthy Adults.” Environmental Health Perspectives; 131(3):37012. doi: 10.1289/EHP10757, i brojni drugi.

Ipak, u jednom slučaju, sud u Francuskoj je donio odluku da se isplati odšteta jednom bračnom paru kojemu je zaista bilo ozbiljnije narušeno zdravlje i navodno utvrđena je uzročno posledična veza narušenog zdravlja sa vjetro-turbinama. ( https://www.theguardian.com/world/2021/nov/08/french-couple-wins-legal-fight-wind-turbine-syndrome-windfarm-health). Ovo je i logično s obzirom da annoyance, odnosno ljutnja i nervoza (što je nesporno u nauci) mora nužno u dugom roku dovesti do narušvanja zdravlja upravo zbog izloženosti stresu.

1.b. Ozbiljan rizik po elitni i ruralni turizam Sve ovo ukazuje na ozbiljan rizik po elitni rurizam koji je se već davno pominje kao strateški cilj crnogorske turističke privrede, dok isto važi i za ruralni turizam, koji upravo promoviše održivi razvoj, koji je jedan od načela nacrta Prostornog plana. U blizini svjetskih mondenskih ljetovališta, kao što smo već pomenuli, nema vjetroparkova, jer visoko-platežni gosti žele da uživaju u lijepim prirodnim pejzažima i ambijetima. Slično je i sa područjima u kojima je razvijen ruralni turizam. Tako na primjer, u Istri, koja je izuzetno napredna na polju ruralnog turizma, nema vjetroelektrana.

1.c. Blizina sa Svetim Stefanom i Miločerskim parkom kao nacionalnim blagom Crne Gore. Sveti Stefan i Miločerski park su nesumljivo reprezentativni lokaliteti, ili simboli, Crne Gore koji se nalaze na brojnim brošurama i razglednicama. Stavljanjem vjetro-parka na udaljenosti od svega 4 kilometra vazdušne linije od ovih lokacija, nastao bi presedan jer bi to bio jedini slučaj u svijetu da su industrijske vjetro-turbine visine od 170 i više metara postavljene tako blizu jednog takvog turističkog lokaliteta svjetski poznatog.

1.d. Uporedna praksa – vjetro-parkova nema u blizini popularnih destinacija i atrakcija. U Francuskoj postoji slično mjesto kao Sveti Stefan i zove se Mont-Saint-Michel, koje je vrlo popularno među turistima. Prije nekih 12 ili 13 godina postojao je plan da se izgradi vjetroelektrana koja bi bila udaljena oko 17 kilometara od ovog lokaliteta vazdušne linije u najbližoj tački. Međutim, institucije su odmah reagovale, uključujući i UNESCO i projekat je obustavljen. O ovom slučaju više vidjeti na sledećim linkovima: https://www.spiegel.de/international/europe/unesco-s-wind-turbine-problem-mont-saint-michel-s-world-heritage-status-under-threat-a-744555.html ;

https://phys.org/news/2013-08-french-court-farm-mont-saint.html;

https://whc.unesco.org/en/soc/514

Svaka zemlja na svijetu ima svoj neki reprezentativni dio teritorije koji predstavlja i njen zaštitni simbol, odnosno znak raspoznavanja (Hrvatska – Dubrovnik, Hvar, Rovinj; Srbija – Kalemegdan, Mileševa, Žiča; Italija – Rim, Firenca, Toskana, Sirakuza; Engleska – Big Ben, Cambridge, Oxford; SAD – Statua slobode, Grand kanyon, Nijagarini vodopadi; Francuska – Ajfelova kula, Mont Sent Mišel; Brazil – Kopakabana, Korkovado, itd.) . Ujedno su i ovi simboli država i znakovi raspoznavanja popularne turističke destinacije. Ono što je zanimljivo istaći u tom pogledu jeste sledeće: kada na google mapi ukucamo vjetroelektrane (wind farm, windpark, vjetropark, parco eolio, i slično) i određenu turističku destinaciju, dobijemo kao rezultat na karti raspored lokacija vjetroelektrana u odnosu na ostale geografske lokacije. Ono što je interesantno (a donekle i zapanjujuće, ali i krajnje logično) jeste da su vjetroelektrane uglavnom udaljene najmanje 25-30 kilometara vazdušne linije od popularnih turističkih destinacija u cijelom svijetu. Tako na primjer najbliža vjetroelektrana gradu Rimu, “Pala Eolica”, se nalazi na više od 150 kilometara od Rima. Najbliža vjetroelektrana Veneciji se zove “Carpinaccio” i nalazi se takođe na više od 100 kilometara udaljenosti. Najbliža vjetroelektrana Dubrovniku se nalazi na oko 40 kiilometara udaljenosti (VE Rudine, VE Ponikve). U blizini Zagreba uopšte nema vjetroparkova, dok se najbliža vjetroelktrana Ljubljani (Dolenja vas) nalazi na oko 70 kilometara. Najbliža vjetroelektrana od Beograda i njegovog turističkog blaga Kalemegdana se nalazi u mjestu Debeljača (VE Kovačica) na udaljenosti od oko 40 km.

1.e. Negativan uticaj na Crmnicu i nacionalni park “Skadarsko jezero”. Zona projekta vjetroelektrane Brajići se nalazi na obodu nacionalnog parka Skadarsko jezero, što je takođe problematično. Pored toga, kao što je pomenuto, u neposerdnoj blizini vjetroelektrane (1-1.5 km) nalaze se brojna prelijepa crmnička sela (Utrg, Podgor, Ovtočići, Tomići, Gornji Brčeli, Donji Brčeli, Bukovik, Mačuge, Gluhi do, Brijege) koja su nadaleko poznata po lijepim poljoprivrednim pejzažima, vinogradima i kvalitetnom vinu, te ruralni turizam je već počeo da se ozbiljnije razvija na ovom području. Na primjer, u selu Tomići, na oko 1.2 km vazdušne linije udaljenosti od zone planirane vjetroelektrane, nalazi se poljoprivredno gazdinstvo Guvno, koje je vrlo popularno među turistima (pogledati sajt guvno.me) – a takvih sličnih domaćinstava, uključujući i vinarije, ima u svim drugim obližnjim selima. Izgradnjom vjetroelektrane došlo bi negativnih posledica po crmnička sela i ruralni turizam: narušeni prirodni i poljoprivredni pejzaž; infrazvuk i buka od vjetro-turbina bi izazvala odbojnost turista prema tom području, lokalno stanovništvo bi bilo izloženo (WTS) wind-turbine sindromu u najmanju ruku, koji podrazumjeva nesanicu, frustraciju i ljutnju (annoyance), a vrlo vjerovatno i više od toga. Ovo bi, kao rezultat, imalo ozbiljne negativne posledice po ruralni turizam. Osim toga, ko zna, možda i nauka u budućnosti utvrdi određenu korelaciju između infrazvuka i kvaliteta vina, što nije nemoguće. U tom slučaju crmnički proizvođači vina bili bi ozbiljno ugroženi.

2. Kulturna baština. U neposrednoj blizini lokacija planiranih vjetro-turbina nalaze se, u rasponu od 0 do 2000 metara vazdušne linije: preko dvadeset prelijepih starih sela kao ambijentalnih cjelina, većinom naseljenih (da ponovimo još jednom – Opština Budva: Brajići, Uglješići, Stojanovići, Podbabac, Kuljače, Dapkovići/Kažanegre, Vojnići, Rustovo, Mikovići, Ograđenica, Slanjina, Krute, Marojevići, Đenaši, Brda Novoselje; Opština Bar: Utrg, Podgor, Ovtočići, Tomići, Bukovik, Gornje Brčele, Donje Brčele, Mačuge, Brijege, Gluhi do, Sotonići), šest ili sedam aktivnih manastira (Rustovo, Duljevo, Vojnići, Sv. Spiridon, Brčele, Gornje Brčele i skit Sv. Đorđa), oko 45 crkava ukupno, zajedno sa manastirskim crkvama; dva srednjovjekovna groblja gdje su po predanju sahranjeni stari Paštrovići koji su u 14 vijeku poginuli u borbi protiv vojske mađarskog kralja Ludviga, o čemu na nekoliko mjesta piše Stjepan Mitrov Ljubiša; više odbrambenih kula iz doba Venecije; potom šest austro-ugarskih tvrdjava, manjih i većih (Kosmač, Spiridon, Cerovica, Vidrak, Kopac, Presjeka – većina ih je u graničnoj zoni sa Opštinom Bar), ostaci starog rimskog puta u Crmnici, stari austro-ugarski put Fort Kosmač-Fort Presjeka koji je sada jedna od najpopularnijih hajking staza za turiste, “Jegorov” put koji vodi od Praskvice do Čelobrda, puno tumula i gradina iz pred-hrišćanskog perioda, brojni stari katuni (torovi) Paštrovića i Crmničana na Paštrovskoj gori, brojna anti-fašistička spomen-obilježja, i mnogo toga.

2.a. Kulturna baština i tursitičke atrakcije u graničnom pojasu dvije opštine – Bar i Budva. Dvanaest ili više planiranih džinovskih vjetro-turbina su previđene na teritoriji Opštine Bar, neposredno uz granicu sa teritorjiom Opštine Budva, što bi dovelo do negativnih eksternalija na pojas teritorije Opštine Budva kao i na teritoriju same Opštine Bar, upravo u pojasu bogate prirodne i kulturne baštine, kao što je već pomenuto. Upravo u ovom graničnom pojasu se nalaze brojne crkve (Opština Budva – Sv. Dimitrija, Sv. Nikole, Sv. Petra i Pavla, Uspenja Bogorodice; Opština Bar – Sv. Gospođe, Sv. Jevstatija, Sv. Nikole, Sv. Đorđa, Sv. Trojice, Pokrova Presvete Bogorodice, Sv. Tome, Sv. Petke, Sv. Neđelje i mnoge druge), tumuli, gradine (ilirska gradina na Veljoj Trojici, sa elipsastom osnovom, što je jedinstveni slučaj u Crnoj Gori I šire), austro-ugarske tvrđave (Opština Budva – Cerovica, Vidrak, Kopac, Presjeka, vrlo blizu granice sa Opštinom Bar), austro-ugarski put kao vrlo popularna hajking staza, potom stari katuni ili torovi Paštrovića (torovi Anđusa, Đuraševića, Rađenovića, Gregovića, Srzentića, Medigovića, itd.), torovi Crmničana (torovi Mijača, Vukmanovića, Špadijera, Hajdukovića, Bokana, Đonovića, Nikaljevića, Strahinja, Raknića, itd.), brojnih prirodnih izvora vode (Opština Bar – izvori Glavoče, Fenderine, Kalići, Krnjak, Ilino brdo, Mala voda, Joševik, Jasenovik, Kraguj, Topliš i drugi). Isto tako u tom pograničnom pojasu, na teritoriji Opštine Bar, se nalazi i veliki otvoreni muzej vizuelnih iluminacija “Lightland” koji je vrlo popularan među turistima, tako da izgradnjom vjetroelektrane ovaj muzej bi se vjerovatno morao zatvoriti te bi Crna Gora izgubila jednu važnu tursitičku atrakciju, jedinstvenu u regionu, možda i šire. Ovaj muzej je veoma blizu zone planirane vjetroelektrane, pa bi izgubio smisao svoga postojanja. Više informacija o ovom muzeju možete vidjeti na sledećem linku: https://lightland.me/

2.b. Postupak zaštite kulturnog pejzaža za deset lokaliteta u užoj ili široj zoni Paštrovske gore je u toku – Uprava za zaštitu kulturnih dobara je prije dvije godine prihvatila inicijativu MZ Sveti Stefan zavedenu kod Uprave za zaštitu kulturnih dobara pod br. UP/I 02 – 30/2022 od 25.01.2022 godine, da se brojna kulturna dobra koja bi ušla u kontakt zonu planirane vjetroelektrane Brajići zaštite u kategoriji kulturni pejzaž. U odgovoru Uprave za zaštitu Kulturnih dobara od 05.04.2022 godine zavedenim pod br. UP/I 02 – 30/2022-2 prihvata se inicijativa Mjesne zajednice, pri čemu je, citiramo, “preliminarno utvrđeno da se za deset materijalnih dobara odnosno arhitektonskih objekata i prostora sa atributima kulturnog pejzaža prihvata Inicijativa za uspostavljanje zaštite dobara: Ograđenica sa starom vodom, spomen obilježjem, crkvom, putnom infrastrukturom, tvrđavom i ostalim graditeljskim nasleđem; Paštrovska gora sa tumulima, gradinama i crkvama; Ambijentalna i pejzažna cjelina Čelobrda sa Jegorovim putem, mostovima i zidanim ustavima na potoku; Ambijentalna cjelina sa kulom i crkvom, Đenaši; Ambijentalna cjelina Vrba, sa školom, crkvom, guvnom i ostalim graditeljskim nasleđem; Ambijentalna cjelina Vrti sa crkvom, guvnom i starim putem; Crkva sv. Dimitrija, Tudorovići, crkva Sv. Jovana, Blizikuće, crkva Sv. Save sa vidikovcem I crkva sv. Neđelje sa vidikovcem, čime su se stekli uslovi za sprovođenje navedenog čl.19 kao I ćl. 23 I čl. 24 Zakona o zaštiti kulturnih dobara i Pravilnika o bližim kriterijumima I postupku za utvrđivanje kulturne vrijednosti kulturnog dobra (Sl.list CG br.41/11)”. Ukoliko bi se krenulo sa realizacijom predmetnog projekta vjetroelektrane, došlo bi se u direktan konflikt sa postupkom zaštite ovih kulturnih dobara koji je u toku, jer ne mogu da idu zajedno kulturni pejzaž i vjetroelektrane.

2.b. Europa Nostra i EIBI – 11 Most Endangered program. Evropa Nostra iz Brisela, koja se bavi zaštitom prirodne i kulturne baštine Evrope, iInstitit Evropske investicione banke (EIB Institute), su uvrstili lokalitet Kulturni pejzaž Paštrovske gore među 11 najugroženijih lokaliteta baštine Evrope za 2023 godinu u okviru programa 7 Most Endangered kojeg finansira Creative Europe program Evropske unije. Upravo su projekti vjetroelektrana Brajići i brza cesta (Budva bypass-Jadransko-Jonska magistrala) označeni kao projekti koji mogu biti “potencijalno štetni” po bogatu kulturnu i prirodnu baštinu Paštrovske gore, odnosno kulturni pejzaž Paštrovske gore.

Tom prilikom Kulturni pejzaž Svetog Stefana, kao posebna nominacija, se našao među 7 najugroženijih lokaliteta ovog programa, te su i nedavno eksperti Evrope Nostre i Instituta EIB bili u posjetu Svetom Stefanu. U stručnom izvještaju koji će se objaviti u maju 2024, biće navedeno da projekat Vjetroelektrane Brajići može ugroziti još i kulturni pejzaž Svetog Stefana, a ne samo kulturni pejzaž Paštrovske gore.

2.b.1. U sklopu pomenutog izvještaja, Evropa Nostra i Institut Evropske investicione banke su dali preporuku za izradu stručnog elaborata sa ciljem da se područje Paštrovske gore stavi na tentativnu (nacionalnu) UNESCO listu. Pritom, Paštrovska gora se sagledava kao proširena kontakt zona Svetog Stefana, imajući u vidu istorijske posebnosti i okolnosti ovog kraja, a tiču se činjenice da se svakodnevni društveno-ekonomsko-politički život paštrovskih bratstava i plemena odvijao na relaciji “grad-sela-katuni” (grad Sveti Stefan – sela u zaleđu – katuni na planini), što može biti prepoznato kao “izuzetna univerzalna vrijednost za čovječanstvo”. Elaborat će biti finansiran grantom (EIB Heritage Grant) od strane EIB – Evropske investicione banke u iznosu od 10.000 evra.

3. Deklaracija o zaštiti Paštrovske gore je usvojena na sjednici skupštine Opštine Budve dana 18.08.2023 godine, jednoglasno od strane 24 prisutna odbornika (od ukupno 33), u kojoj se zahtijeva zaštita područja Paštrovske gore i traži trajna zabrana izvođenja krupnih infrastrukturnih projekata na području Paštrovske gore radi očuvanja nemjerljivo vrijednih kulturnih i prirodnih resursa.

https://primorskenovine.me/index.php/k2/deklaracijom-za-zastitu-pastrovske-gore

4. Međunarodna praksa. Zakoni pojedinih stranih država nalažu da se vjetroelektrane grade daleko od naseljenih mjesta. U Engleskoj, shodno Wind Turbine Minimum Distance Requrement Bill, za turbine visočije od 150 metara, minimalna distanca do naseljenih mjesta mora biti 3000 m (https://publications.parliament.uk/pa/ld201011/ldbills/017/11017.1-i.html ). Pojedina sela u slučaju VE Brajići će biti udaljena na nekoliko stotina metara vazdušne linije, dakle ispod ili do jednog kilometra udaljenosti (Brajići, Uglješići, Stojanovići, Kuljače, Vojnići i Dapkovići će biti udaljeni na svega 500-1000 metara). Isto tako, sela na teritoriji Opštine Bar – Utrg, Podgora, Tomići, Bukovik, Ovtočići, Donje i Gornje Brčele, Mačuge, Gluhi do – bi bila udaljena na oko 1-1.5 km vazdušne linije ili čak manje. Tri aktivna manastira će biti udaljeni na daljini manjoj od 1000 metara (Duljevo, Vojnići i skit Sv. Đorđa u Mrtvici), dok Sv. Spiridon na Ograđenici bi bio udaljen na oko 1.5 km, a manastir Rustovo na oko 2.5 km vazdušne linije sa okolnim selima Rustovo, Slanjina, Marojevići, Mikovići, Andričići, itd.). Manastir Brčele u Crmnici, koji predstavlja veoma važno mjesto za istoriju Crne Gore, bi bio udaljen na oko 1.5 km vazdušne linije od najbliže vjetro turbine, možda i manje.

4.a. Pozitivan primjer u regionu koji treba slijediti. U Srbiji se trenutno gradi vjetroelektrana “Kostolac” na lokalitetima Drmno, Petka, Ćirikovac i Klenovik, gdje se nalaze iscrpljeni kopovi i odlagališta termoelektrane i kopova “Kostolac”. Ovo je jedan krajnje pozitivan primjer pravedne zelene tranzicije pri čemu se već devastiran prostor pretvara u vjetropark, dok u slučaju VE Brajići imali bi slučaj da se prirodne ljepote sa bogatom kulturnom baštinom devastiraju – dakle obrnut proces. O ovom projektu vidjeti na linku https://europa.rs/energija-vetra-iz-kostolca/

5. Kršenje EU principa pravedne zelene tranzicije. Sve ovo dalje ukazuje na to da bi realizacija projekta VE Brajići bila u direktnoj suprotnosti sa principima pravedne zelene tranzicije i to iz više aspekata. Ne može biti pravedna zelena tranzicija ako se izgradnjom nekog infrastrukturnog projekta u tolikoj mjeri negativno utiče na turizam, kulturni i prirodni pejzaž, obezvređuje se kulturna baština u okolini, crkve, manastiri, stari putevi, prostire se uticaj wind-turbine sindroma (frustracije i nesanica) među žiteljima brojnih pomenutih sela u Brajićima, Paštrovićima i Crmnici, sječu se stetine hiljada kvadrata guste šume radi pristupnih puteva, mijenja se avionska ruta (o tome detaljnije niže u tekstu) i tako dalje. Dakle potpuno bi se promijenio život na jednoj teritoriji u negativnom smjeru, pa to ne može biti pravedno, i nema novca koji može kompenzovati tu nepravdu.

5.a Kršenje principa demokratije i inkluzije. Velika većina mještana sa teritorija MZ Sveti Stefan, koja obuhvata veliki dio Paštrovske gore, potom MZ Brajići, i drugih mjesnih zajednica koje se nalaze u kontakt zoni vjetroelektrane su protiv izgradnje (preko 95%), što je i potvrđeno velikim brojem potpisa peticije protiv izgradnje ovog infrastrukturnog projekta. Ukoliko bi se krenulo u realizaciju predmetnog projekta, uprkos protivljenju velike većine mještana, to bi značilo ozbiljan stepen narušavanja osnovnih ljudskih prava i sloboda, Ustava Crne Gore i medjunarodnih konvencija, kao i principa demokratije i inkluzije.

5.b. Kršenje međunarodnih konvencija. Realizacijom projekta VE Brajići bi se došlo u konflikt sa više međunarodnih konvencija koje je Crna Gora potpisala, kao npr. Faro konvencijom o značaju kulturne baštine za društvo ili Konvencijom o Pejzažima/Predjelima (Landscape Convention), obije donesene pod okriljem Savjeta Evrope.

5.c. Obesmišljavanje ideje o važnosti zelene tranzicije – kontra-efekat. Stavljanje vjetroelektrane na ovakvom mjestu, prebogatom kulturnim i prirodnim resursima, u blizini ekskluzivne turističke zone kao i zone ruralnog turizma, bi potpuno obesmislio jednu zdravu ideju o važnosti zelene tranzicije. Negativan uticaj koji bi se ostvario realizacijom ovog projekta na ovako senzitivnom mjestu bi značajno narušio reputaciju same ideje o zelenoj tranziciji pa bi došlo do kontra-efekta. Poređenja radi, zamislimo da država sagradi vojnu bazu u Miločerskom parku ili na Durmitoru. Iako su vojne baze potrebne svakoj državi, kao i vjetroelektrane uostalom, time bi se bitno narušile kulturne i prirodne vrijednosti ovih područja što bi imalo i negativnih uticaja na turizam. Posledično tome, ljudi bi izgradili negativan stav prema vojsci uopšte, uprkos tome što je vojska svakoj državi neophodna. Slično će se desiti ako se izgradi VE Brajići na ovom području. Ljudi će izgraditi negativan stav prema zelenoj energiji iako ta energija može biti korisna ako se adekvatno prostorno planira njena utilizacija.

6. Negativno mišljenje i manjak vjetra. Komisija za izradu Prostornog plana Crne Gore do 2040. godine, prilikom razmatranja projekta vjetroelektrane “Brajići” treba uzeti u obzir i sledeće činjenice kojima raspolaže Ministarstvo prostornog planiranja, urbanizma i državne imovine:

6.a. Rad na Detaljnom prostornom planu za koncesiono područje za izgradnju “Vjetroelektrane Brajići”, koji je započet 2022. godine, obustavljen je 2023. godine jer je obradjivač odustao od izrade istog zbog izrazito negativnog Izvještaja o Procjeni uticaja ovog projekta na životnu sredinu, u kome piše da implementacija plana proizvodi veći broj strateški negativnih uticaja na planskom i širem području. Povodom ovog Izvještaja, odgovorni prostorni planer decidno saopštava “ … meni kao prostornom planeru ukazuje na to da realizacija planiranog planskog dokumenta može donijeti više štete nego koristi predmetnom području i okruženju” (Branka Gogić).

6.b. Izvještaj Savjeta za reviziju predmetnog DPP je takodje negativan jer nisu urađene Detaljna studija predjela i Studija vizuelnog uticaja vjetroelektrana na okolno područje; Ovu informaciju su nam potvrdili i pojedini članovi Komisije za izradu Prostornog plana CG do 2040.

6.c. Isto tako, u konceptu Prostornog plana Crne Gore do 2024. Godine, koji je prethodio nacrtu, za vjetroelektranu “Brajići” precizno se navodi: “Konkretno, predmetna lokacija potencijalno ima povoljnu sliku vjetrova sa aspekta vjetroelektrana, ali ozbiljno treba da se ima u vidu činjenica da se ne radi o konkretno “vjetrovitom” lokalitetu, a prema dokumentaciji Investitora potencijal vjetra je (citat) “nizak do umjeren”, pa treba preispitati lokaciju razvoja vjetroelektrana”.

7. Uništavanje šuma. Da bi se izgradio projekat VE Brajići neophodno je izgraditi pristupne puteve dužine oko 20-25 kilometara, koji nisu prikazani u zvaničnoj video prezentaciji projekta od strane investitora. Ako pretpostavimo da je širina ovog puta sa građevinskim pojasom iznosi nekih 15-20 metara, jer kroz njega kamioni treba da dopreme te džinovske instalacije sa elipsama (vjetro-turbine) do lokacija, to bi značilo da bi bilo neophodno posjeći između 300.000 i 500.000 kvadratnih metara guste šume da bi se izgradio ovaj projekat. Besmislica je promovisati zelenu energiju u okviru projekta koji bi uništio toliku količinu zelene šume. Tolika količina šume će u budućnosti mnogo više štititi naš zemaljski omotač od klimatskih promjena, nego vjetroelektarana čija izgradnja zahtjeva toliku sječu.

8. Problem sa avio-saobraćajem. Tačno iznad područja na kojem je predviđen projekat VE Brajići, na Paštrovskoj gori, prolazi avionska ruta za avione koji sleću na aerodrom Tivat, naročito za one letove koji dolaze iz Beograda. Avioni upravo na ovom mjestu ulaze u manevarski prostor iznad mora pri čemu postepeno skreću udesno i zauzimaju stabilan pravac prema pisti radi slijetanja. Ako bi se izgradio projekat VE Brajići, avioni bi morali da promjene rutu u dva moguća pravca: prema Budvi, preko Pobora i Stanjevića, što je teško izvodljivo i nije bezbijedno, jer nema dovoljno prostora za manevar imajući u vidu ugaonu proporciju u odnosu na položaj tivatske piste; ili prema Baru, što je možda izvodljivo ali bi to dovelo do toga da se let produži za najmanje 5 minuta – i upravo će se ovo desiti ako se realizuje projekat VE Brajići. Višedecenijske avionske rute će morati biti promjenjene radi potencijalno štetnog projekta pa će i turisti i putnici morati da trpe zbog toga.

9. Zahtijev i predlog: Imajući u vidu sve gore navedene činjenice, pravne i faktičke, naučne radove objavljene u renomiranim peer-reviewed časopisima, međunarodnu praksu, kako zakonsku tako i stručnu u smislu strateškog prostornog planiranja, te i principe na kojima počiva pravedna zelena tranzicija – zahtijevamo da uklonite, odnosno izbrišete projekat VE Brajići iz Prostornog plana Crne Gore do 2040, i eventualno da ga, pod drugim imenom, premjestite na neko drugo mjesto koje je najmanje 15 – 20 kilometara vazdušne linije udaljeno od trenutne lokacije, u skladu sa međunarodnom praksom. Takođe predlažemo da u tekstualnom dijelu Prostornog plana ipak ostavite mogućnost izgradnje određenog infrastrukturnog projekta vezanog za obnovljive izvore energije u južnoj, srednjoj ili sjevernoj regiji Crne Gore, ukoliko se utvrdi postojanje vjetro ili solarnog potencijala, na mjestu koje je dovoljno udaljeno od sela i naseljenih mjesta (najmanje 3 km vazdušne linije u slučaju VE), kulturnih dobara, atraktivnih pejzaža pogodnih za turizam i ruralni turizam (najmanje 10 km u slučaju VE). Pritom, neophodno je propisati adekvatne smjernice u pogledu planiranja i izgradnje projekta koji bi obavezno morao biti realizovan uz poštovanje najviših EU i međunarodnih standarda i shodno tome bi obavezno uključivao profesionalno izrađenu studiju uticaja ne samo na životnu sredinu (EIA – Environmental Impact Assessment), već i društveni uticaj (ESIA – Environmental and Social Impact Assesment).

U nadi da ćete profesionalno i nepristrasno pristupiti ocjeni i analizi našeg zahtjeva, u skadu sa zakonima i standardima EU, i time dati doprinos očuvanju našeg vrijednog prostora i nasleđa, kojeg nismo sami stvorili već ga naslijedili od predaka – te shodno tome imamo veliku odgovornost da ga sačuvamo za sledeće generacije – sradčno vam se zahvaljujemo.

S poštovanjem,

1.Željko Stojanović, Predsjednik Savjeta Mjesne zajednice Brajići

2.Vladislav Mitrović, Predsjednik Savjeta Mjesne zajednice Sveti Stefan

3.Aleksandar Radović, Predsjednik Savjeta Mjesne zajednice Reževići

4.Savo Medigović, Predsjednik Savjeta Mjesne zajednice Petrovac

5.Saša Davidović, Predsjednik Savjeta Mjesne zajednice Buljarica

6.Savo Martinović, mag. ekonomskih nauka, ko-autor stručne mongrafije o Brajićima, Brajići

7. Vladimir Nikaljević, Vinarija Nikaljević, proizvođač vina, istraživač, ko-autor stručnih monografija o Crmnici, Brčeli, Crmnica;

8. Igor Gojnić, diplomirani pravnik, Gojnići, Donji Brčeli, Crmnica

9.Prof. Dr. Pavle Anđus, Biološki fakultet, Univerzitet u Beogradu;

Predsjednik Udruženja Paštrovića „Drobni pijesak“ Beograd

10.Prof. Dr. Miodrag Grbić, Biološki fakultet, Univerzitet Western u Ontariju, Kanada